Τα Νεοελληνικά τοπωνύμια: Μια αρχική προσέγγιση

Τι είναι τα τοπωνύμια;

Αρχαία ελληνικά, βυζαντινά και νεοελληνικά τοπωνυμία

Σλαβικά, φράγκικα, αλβανικά, τουρκικά κλπ. τοπωνύμια στην Ελλάδα

Οι αλλαγές των τοπωνυμίων στη νεότερη Ελλάδα

Ένα από τα αγαπημένα μας θέματα, είναι αυτό των τοπωνυμίων.

Τοπωνύμια (αγγλ. place-names, γαλλ. noms de lieu, γερμ. ortshamen), είναι τα ονόματα που έχουν και με τα οποία προσδιορίζονται, όλοι οι κατοικημένοι και ακατοίκητοι τόποι. Συχνά, για τους κατοικημένους τόπους, χρησιμοποιείται ο όρος οικωνύμιο.

Ένα τοπωνύμιο, μπορεί να οφείλει το όνομά του:

• σ’ ένα κατεξοχήν γνώρισμά του, π.χ. Μαυροβούνι, Μονοδένδρι κλπ.
• στη γεωργική χρήση του, π.χ. Αμπελόκηποι, Καρυές κλπ.
• σ’ ένα ιστορικό ή μυθικό πρόσωπο ή γεγονός, π.χ. Θεσσαλονίκη, Φίλιπποι.
• σε τεχνικά έργα, π.χ. Γέφυρα, Καμίνια κλπ.
• σε οποιαδήποτε άλλη θέση ή γνώρισμα, π.χ. Βίγλα, Κάστρο – Καστράκι κλπ.
• σε ονόματα θεών, αγίων ή ηρώων, π.χ. Ηραίο, Ποσειδωνία, Άγιος Γεώριος κλπ.
• σε ονόματα ζώων και φυτών (ζωωνύμια – φυτωνύμια), π.χ. Μελίσσια, Δάφνη κλπ.
• σε λαϊκές αντιλήψεις και δοξασίες, π.χ. Δρακοβούνι, Νεράιδα κλπ.

Δυστυχώς στη χώρα μας δεν υπάρχει ολοκληρωμένη καταγραφή τοπωνυμίων, εκτός από τα οικωνύμια.

Μεμονωμένες καταγραφές, έγιναν από λόγιους του 19ου αιώνα όπως οι Α. Πετρίδης, Η. Τσιτσέλης, Δ. Καμπούρογλους, Α. Σακελλαρίου, Α. Αδαμαντίου, Π. Αραβαντινός, Ν. Χαβιαράς κ.ά., που δημοσίευσαν τις αξιόλογες εργασίες τους στα έντυπα: «Εφημερίς των Φιλομαθών», «Πανδώρα», «Παρνασσός», «Επετηρίς Παρνασσού», «Φιλίστωρ», «Εβδομάς», «Περιοδικόν Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου Κωνσταντινουπόλεως», «Ζωγράφειος Αγών», «Αθηνά», «Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας» κ.ά.

Τα τοπωνύμια της Ελλάδας

Τα σύγχρονα νεοελληνικά τοπωνύμια, προέρχονται από όλες τις περιόδους της ιστορίας και της ελληνικής γλώσσας, δηλαδή την αρχαία ελληνική, τη βυζαντινή και τη νεότερη, ενώ βέβαια υπάρχουν και πολλά ξένα, καθώς από τη χώρα μας πέρασαν ή και εγκαταστάθηκαν μόνιμα, Ρωμαίοι, Γότθοι, Σλάβοι, Φράγκοι, Βενετοί, Καταλανοί, Αλβανοί, Τούρκοι κλπ.

Δεν θα ασχοληθούμε σήμερα εκτενώς με καθεμία από αυτές τις κατηγορίες, αλλά θα επικεντρώσουμε το ενδιαφέρον μας στο επίμαχο σημείο της αλλαγής των τοπωνυμίων μετά την Επανάσταση του 1821 και την ίδρυση του νέου ελληνικού κράτους.

Οι αλλαγές των τοπωνυμίων

Αμέσως μετά την ίδρυση του νέου ελληνικού κράτους ξεκίνησε η προσπάθεια αλλαγής των τοπωνυμίων με προσαρμογή των τύπων της δημοτικής στην καθαρεύουσα (!) . Έτσι, η Φτέρη έγινε Πτέρη, το Διακοφτό Διακοπτόν κλπ…. Παράλληλα, έγινε η προσπάθεια για τον εξελληνισμό ξένων και τον εξαρχαϊσμό ελληνικών ονομάτων με αρχαία ονόματα. Έτσι, με το Διάταγμα της 3/4/1833 «Περί της διαιρέσεως του Βασιλείου και της διοικήσεως αυτού», οι Σπέτσες μετονομάστηκαν σε Τιπάρηνον (!), προκαλώντας σφοδρές αντιδράσεις από τους κατοίκους τους, η Βοστίτσα σε Αίγιον τα Καλάβρυτα σε Κίναιθαν, ο Πύργος σε Πύλο, Τριφυλιακή, το Νεόκαστρο σε Πύλο, η Καλαμάτα σε Καλάμαι, η Τριπολιτσά σε Τρίπολιν, η Καρύταινα σε Γόρτυνα, ο Μυστράς σε Σπάρτη, το Μαραθονήσι σε Γύθειο, το Βίτυλο σε Οίτυλο, το Δραγαμέστο σε Αστακό, το Βραχώρι σε Αγρίνιον, το Καρπενήσι σε Καλλιδρόμι, το Ζητούνι σε Λαμία, το Ταλάντι σε Αταλάντη, η Πολίκανδρος σε Φολέγανδρο, τα Σάλωνα σε Άμφισσα κλπ.

Μέσα σε όλες αυτές τις αλλαγές, έγιναν και γκάφες ολκής. Η Αλόννησος, γνωστή ως Ηλιοδρόμια ή Χιλιοδρόμια τότε, πήρε το όνομα Αλόννησος, γιατί θεωρήθηκε ότι έτσι ονομαζόταν στην αρχαιότητα. Όμως, το αρχαίο όνομά της ήταν Ίκος ή Ικός, ενώ Αλόννησος ονομαζόταν είτε κάποιο από τα μικρά γειτονικά νησιά της (μάλλον η Κυρά Παναγιά) είτε κάποιο νησί των Θρακικών Σποράδων που καταποντίστηκε από σεισμό, όπως έχουμε αναφέρει στο άρθρο μας για τη Σαμοθράκη και τα νησίδα Ζουράφα. Δυστυχώς, το ίδιο λάθος επαναλαμβάνει και το 180 χρόνια αργότερα ο καθηγητής Μπαμπινιώτης, ο οποίος και στην πιο πρόσφατη έκδοση του Λεξικού του (2012), ταυτίζει τη σημερινή Αλόννησο με την αρχαία…

Επίσης, η Καλαμάτα (που πιθανότατα οφείλει το όνομά της στην Παναγιά την Καλομάτα), πήρε το όνομα Καλάμαι, από μια πολίχνη που βρισκόταν πολύ πιο μακριά. Στη θέση της αρχαίας Καλαμάτας, βρισκόταν η πολίχνη Φαραί.

Ως το 1909, έχουμε μερικές ακόμα αλλαγές ονομάτων.
Έτσι π.χ. η Σπερχειάδα, ονομάζεται έτσι από το 1904 (παλαιότερο όνομα Αγά).

Το 1909, συστάθηκε επιτροπή για τη γενικότερη και επιστημονικότερη μετονομασία οικισμών. Μέλη της ήταν κορυφαίοι Έλληνες επιστήμονες:
Πρόεδρός της, ο «πατέρας» της ελληνικής λαογραφίας Νικόλαος Πολίτης. Μέλη της, ιστορικοί Σπυρίδων Λάμπρος, Σωκράτης Κουγέας, Νικόλαος Βέης, Κωνσταντίνος Άμαντος και Δημήτριος Καμπούρογλους, οι αρχαιολόγοι Παναγιώτης Καββαδίας, Γεώργιος Σωτηριάδης και Χρήστος Τσούντας και ο «πατέρας» της ελληνικής γλωσσολογίας Γεώργιος Χατζιδάκις.

Μία βασική αρχή της επιτροπής, ήταν ότι πρέπει να αποφεύγονται οι ομωνυμίες. Έτσι το Λιόπεσι Αττικής έγινε Παιανία και το Λιόπεσι Κορινθίας Γοννούσα. Σύντομα η αρχή αυτή καταστρατηγήθηκε, έτσι έχουμε σήμερα… 5 Κλειδιά, 9 Καστράκια, 54 Νεοχώρια κλπ.
Η ένταξη στο ελληνικό κράτος νέων περιοχών μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους, είχε σαν αποτέλεσμα χιλιάδες μετονομασίες οικισμών σε Ήπειρο, Μακεδονία, Θράκη, Κρήτη και τα νησιά του Αιγαίου.

Διαβάζουμε στο διαδίκτυο κατηγορίες εναντίον των μετονομασιών αυτών, αναφορές σε εθνικιστικές αντιλήψεις κλπ. Θα προσπαθήσουμε να ερμηνεύσουμε, νηφάλια και αντικειμενικά πιστεύουμε, τις αλλαγές των τοπωνυμίων.

Όπως είναι γνωστό, ο ελληνόγλωσσος κόσμος και χώρος, κάλυπτε στο πέρασμα των αιώνων, μια τεράστια έκταση, από τον Εύξεινο Πόντο ως τη Βόρεια Αφρική και από το Γιβραλτάρ (Ηράκλειες Στήλες) ως το εσωτερικό της Μικράς Ασίας. Εκατοντάδες τοπωνύμια (Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Πειραιάς, Θήβα, Ολυμπία, Σπάρτη, Κόρινθος, Σαλαμίνα, Μυτιλήνη, Σάμος, Ρόδος κλπ.), έμειναν αναλλοίωτα από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα.

Βασικές πηγές των αρχαίων ελληνικών τοπωνυμίων είναι τα «Γεωγραφικά» του Στράβωνα (1ος π.Χ. – 1ος μ.Χ. αι..) και τα «Εθνικά», του Στέφανου του Βυζάντιου (7ος μ.Χ. αι.). Στα βυζαντινά χρόνια, χριστιανικοί ναοί ανεγείρονται πάνω σε αρχαίους, δίνοντας το όνομά τους σε οικισμούς και τοποθεσίες.

Το θέμα των σλαβικών τοπωνυμιών, ξεκίνησε από τον γνωστό μας Fallmerayer, ο οποίος έγραφε ότι «Το των Ελλήνων γένος… εκ ρίζης εξέλιπεν εν Ευρώπη… ούτε σταγών γνησίου και ακράτου ρέει εις τας φλέβας των χριστιανών κατοίκων της Ελλάδος. Είναι σκυθικοί Σλάβοι, ιλλυρικοί Αρναούται, απόγονοι βορείων λαών, ομόφυλοι των Σέρβων, των Βουλγάρων και των Μοσχοβιτών, ους (τους οποίους) σήμερον καλούμεν Έλληνας και μετά θάμβους των ιδίων αυτών επανάγομεν εις το γενεαλογικόν δένδρον του Περικλέους και του Φιλοποίμενος». 

Όπως, υπάρχουν πολλά σλαβικά τοπωνύμια στη χώρα μας: Δολιανά < πσλαβ. Doljane «κάτοικοι κοιλάδας» «Ζαγορά < σλαβ. Zagora «πίσω από το βουνό», Κόνιτσα (σλαβ. Konica, «αλογότοπος, Τύρναβος <σλαβ. Tbrnovo "αγκαθότοπος", Πρέσπα <σλαβ. Prespa "συγκέντρωση νερού". Υπάρχουν όμως και διχογνωμίες. Ο Χ. Συμεωνίδης και άλλοι ετυμολογούν τη λέξη Κοζάνη από το σλαβ. Kozani "γιδοβοσκοί". Υπάρχουν όμως μελέτες, μεταξύ των οποίων του Ηπειρώτη συνταξιούχου γυμνασιάρχη Ευαγγέλου Πριώνη, από την ακριτική Καστάνιανη Πωγωνίου και άλλων, που αποδεικνύουν ότι η Κοζάνη πήρε το όνομα της από την Καστάνιανη Πωγωνίου που με τη σειρά της οφείλει το όνομά της στις πολλές καστανιές που έχει, καθώς οι πρώτοι οικιστές της ήταν Καστανιανίτες (τέλη του 14ου αιώνα).

Θεωρούμε άκρως αξιόπιστη αυτή την ετυμολογία. Πολύ πιθανόν ανάλογες περιπτώσεις να είναι αρκετές. Ακόμα και η ίδια η επιτροπή των κορυφαίων επιστημόνων μετονόμασε τη Γαλάτιστα Χαλκιδικής σε Ανθεμούντα θεωρώντας τη λέξη Γαλάτιστα ξενική, στην πορεία όμως ανακάλυψε ότι η ρίζα της λέξης Γαλάτιστα είναι ελληνική και η κατάληξη ιστορική.

Ένα ακόμα σοβαρό λάθος είναι η μετονομασία της Χασιάς της Αττικής σε Φυλή καθώς η λέξη Χασιά θεωρήθηκε ξενική ενώ προέρχεται από το ρ. χάνω, χάνομαι καθώς η Φυλή χάνεται ανάμεσα στα γειτονικά βουνά.

Με όλα αυτά θέλουμε να τονίσουμε ότι δεν είναι απαραίτητα σλαβικά όλα τα τοπωνύμια σε -ίτσα, -οβο κλπ. Τα φράγκικα τοπωνύμια υπάρχουν κυρίως σε νησιά και παραθαλάσσιες περιοχές της χώρας μας. Έτσι η Ναύπακτος έγινε Lepanto, η Κίμωλος Argentiera, η Θήρα Santa Irene (Σαντορίνη), ο Ποταμός της Λέσβου Plomari κλπ., ελάχιστα όμως διατηρούνται μέχρι σήμερα. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και με τα τουρκικά τοπωνύμια.

Αντίθετα, όπως έχουμε δει σε σχετικό μας άρθρο, περισσότερα είναι τα αλβανικά τοπωνύμια που διατηρούνται μέχρι σήμερα. Κατηγορήθηκαν οι επιστήμονες που συμμετείχαν στις διάφορες επιτροπές αλλαγής των τοπωνυμίων για εθνικισμό και αρχαιολατρία. Αν υπήρχε αρχαιολατρία, η Αντίπαρος θα μετονομαζόταν σε Ωλίαρο, ο Πόρος σε Καλαύρεια, η Σκόπελος σε Πεπάρηθο, το Αγκίστρι σε Κεκρυφάλεια ,η Ελαφόνησος σε Όνου Γνάθος κλπ.

Τα τουρκικά τοπωνύμια αποδόθηκαν σχεδόν πάντα στα ελληνικά με μία απλή μετάφραση. Έτσι:
Το Σαχίν <τουρκ. "γεράκι" έγινε Εχίνος ,το Χοροζλού <τουρκ. "πετεινότοπος, πετεινόχωρι" έγινε Πετεινός, το Δεμίρ Ισάρ έγινε Σιδηρόκαστρο κλπ. Όταν η Αλεξανδρούπολη δεν έχει μωαμεθανούς κατοίκους, θα μπορούσε να λέγεται Δεδέ Αγάτς;

Τι έκαναν όμως οι γειτονικές χώρες με τα ελληνικά τοπωνύμια; Οι Τούρκοι κράτησαν τις ελληνικές ονομασίες κυρίως σε μεγάλες και ιστορικές ελληνικές πόλεις , προσαρμοσμένες στη φωνητική και μορφολογία της γλώσσας τους. Η Κωνσταντινούπολη έγινε Istanbul (εις την Πόλιν), η Σμύρνη Izmir, η Νικομήδεια Izmit κλπ. Όπως γράφει ο P. Wittek στο έργο του "Von Der Byzantinischen zur Turkischen Toponymie", Byzantion 10 (1935), σελ. 11-64, πολλά σύγχρονα τοπωνύμια στην Κωνσταντινούπολη και στα μικρασιατικά παράλια βασίζονται στα προγενέστερα ελληνικά τοπωνύμια.
Οι Βούλγαροι, άλλαξαν τα ελληνικά τοπωνύμια στην Ανατολική Ρωμυλία. Έτσι π.χ. ο Πύργος έγινε Μπουργκάς και η Φιλιππούπολη Πλόβντιβ.

Ομοίως, οι Σέρβοι, μετονόμασαν το Μοναστήρι, το κέντρο του ελληνισμού της Βόρειας Μακεδονίας σε Bitola (σήμερα στη FYROM) κλπ.

Οι Αλβανοί, έχουν αλλάξει πολλά ελληνικά ονόματα στη Βόρειο Ήπειρο, ενώ έχουν διατηρήσει άλλα, προσαρμόζοντάς τα στη δική του γλώσσα.

Η αλλαγή των τοπωνυμίων, είναι διεθνής πρακτική

Τι έγιναν τα δεκάδες ελληνικά τοπωνύμια της Ιταλίας; Στην Κυρηναϊκή, την ανατολική παράκτια περιοχή της Λιβύης (αραβικά Bardah), με μεγάλη ελληνική παρουσία ως το 643 μ.Χ., υπάρχουν ελληνικά τοπωνύμια; Οι Ισπανοί που ονομάζουν, και καλά κάνουν, Κάδιξ τα αρχαία Γάδειρα, πόλη με έντονη ελληνική παρουσία, είναι εθνικιστές ή εχθροί της Ελλάδας;

Η Επιτροπή Τοπωνυμιών

Ίσως νομίζουν πολλοί, ότι σήμερα ένα τοπωνύμιο αλλάζει πολύ εύκολα με την απόφαση κάποιου δημοτικού συμβουλίου. Δεν είναι όμως έτσι τα πράγματα. Η μετονομασία ενός οικισμού, είναι πολύ δύσκολη. Υπάρχει η Επιτροπή Τοπωνυμιών, με πρόεδρο τον εκάστοτε Υπουργό Εσωτερικών και μέλη πανεπιστημιακούς και στελέχη του Υπουργείου, που είναι πολύ αυστηρή και φειδωλή στην αλλαγή των τοπωνυμίων.

Ελπίζουμε ότι διαφωτίσαμε αρκετές και αρκετούς, για το θέμα των νεοελληνικών τοπωνυμίων. Έχουμε στη διάθεση μας πολλά ακόμα στοιχεία και αν χρειαστεί, θα επανέλθουμε.

Πηγή:

Χαράλαμπος Π. Συμεωνίδης, «Ετυμολογικό Λεξικό των Νεοελληνικών Οικωνυμίων», Κέντρο Μελετών Ιεράς Μόνης Κύκκου, Λευκωσία-Θεσσαλονίκη 2010.