Η Ιστορία της Καλλιθέας

της Βακό Αθανασοπούλου

Αναδημοσιεύεται από το ιστολόγιο του Πολιτιστικού Συλλόγου Γυναικών Καλλιθέας (Ζαραφώνα Λακωνίας)

Η Καλλιθέα-Ζαραφώνα Λακωνίας σύμφωνα με την τελευταία χωροθέτηση είναι Τοπική Κοινότητα, ανήκει στη Δημοτική Ενότητα Γερονθρών και ευρύτερα στο Δήμο Ευρώτα με πρωτεύουσα τη Σκάλα. 

Το παλαιότερο όνομά της ήταν Ζαραφόνα. Με αυτό το όνομα αναφέρεται στο επίτομο λεξικό του Ελευθερουδάκη καθώς και στη Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια του Π. Δανδράκη, 1928 σ. 914, ''Έδρα Κοινότητας, Επαρχία Λακεδαίμονος''.

Από έρευνες στο υποθηκοφυλάκειο της Γκοριτσάς βρέθηκαν συμβόλαια που αναφέρουν το χωριό Καλλιθέα άλλοτε με τη γραφή Ζαραφόνα και άλλοτε Ζαραφών. Αυτή δε η ονομασία συμφωνεί με χρυσόβουλο του 1301 μ.χ, στο οποίο αναφέρονται η Μονή του Τιμίου Προδρόμου του Σαραφώνος μετά των υπ' αυτήν, παροίκων και λοιπών δικαίων. 

Η Καλλιθέα  είναι ένα ημιορεινό χωριό στους πρόποδες του Πάρνωνα, αρκετά γραφικό με υψόμετρο 750 μ. Οι κάτοικοι ασχολούνται με τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Απέχει 45 χιλιόμετρα από την πρωτεύουσα του νομού Λακωνίας, τη Σπάρτη.

 Υπάρχει και η άποψη ότι το όνομα Ζαραφώνα είναι Σλάβικης προέλευσης και Σλάβικα ονόματα είχαν και γειτονικά χωριά της Καλλιθέας, όπως οι Άγ. Ανάργυροι που ονομαζόταν Ζούπενα. Είναι γνωστό άλλωστε ότι Σλάβικα φύλα εγκατάσταθηκαν περί τον Ταΰγετο, στα όρια Μεσσηνίας και Λακωνίας και σύμφωνα με τον Λέοντα Χαμάρετο "Εξερίτες και Μελλιγούς, απόγονους των Σλάβων βρίσκουμε στη Λακωνία και Γορτυνία από τον 8ο και 9ο αιώνα".

Η Καλλιθέα όμως έχει μια ξεχωριστή θέση - που δεν έχει ίσως προβληθεί - γιατί διαθέτει τρία αξιόλογα μνημεία: την εκκλησία της Κοίμησης της Θεοτόκου, το σπηλαιώδη ναό του Αγ. Ιωάννου και τον Πύργο.

Η εκκλησία

Όπως ακριβώς σώζεται σήμερα η εκκλησία είναι μια τρίκλιτη βασιλική (14,50 χ 9,20μ) που καταλήγει στα ανατολικά σε μια πελώρια κυκλοτερή αψίδα, το ιερό, ενώ στα δυτικά στο νάρθηκα. Στα βόρεια υπάρχει ένα μεταγενέστερο παρεκκλήσι προσκολλημένο στον κυρίως ναό.

Η κοίμησης της Παναγίας, απ' ότι άφησε ανέπαφο ο χρόνος και οι συστηματικές ή μη επιδιορθώσεις, είναι χτισμένη από πέτρες λαξευμένες με το χέρι και από τούβλα συνενωμένα μεταξύ τους με αμμοκονίαμα. Ένα προσεκτικό κοίταγμα πιστοποιεί ότι υπάρχουν διαφορές στην τοιχοποιία, ενώ ο κυρίως ναός παρουσιάζει πιο φροντισμένη κατασκευή σε σχέση με το νάρθηκα και την αψίδα του ιερού.  

Η εκκλησία της Κοίμησης της Παναγίας παρουσιάσθηκε για πρώτη φορά το 1927 στην Επετηρίδα της Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών από τον Καθηγητή Αναστάσιο Ορλάνδο μαζί με δυο άλλες εκκλησίες της Λακωνίας, την Κοίμηση της Θεοτόκου του χωριού Απιδιάς και την Άγ. Γεώργιο του Γερακίου. Ο Καθηγητής Ορλάνδος κατά κάποιο τρόπο "ένωσε" αυτά τα τρία μνημεία γιατί βρήκε κοινά χαρακτηριστικά ως προς την αρχιτεκτονική τα οποία τον οδήγησαν να ονομάσει τις τρεις αυτές εκκλησίες "ανατολικίζουσες βασιλικές της Λακωνίας" γιατί παρόμοια στοιχεία ως προς την αρχιτεκτονική υπάρχουν σε ορισμένες βασιλικές της Μικράς Ασίας και αυτή του τη θέση τη στήριξε κυρίως στο ναό της Ζαραφόνας γιατί αυτός διατηρείται καλύτερα σχετικά με τους άλλους δυο.

Το 1987, όμως, ο D. Hayee, Strasburg στο Περιοδικό Byzantinishe Zeitschrift έδωσε καινούργια στοιχεία για την εκκλησία της Καλλιθέας σχετικά με το χρόνο κατασκευής και την αρχιτεκτονική. Η μελέτη του D. Hayee είναι πολύ εμπεριστατωμένη ως προς την αρχιτεκτονική και την χρονολόγηση και δεν καταπιάνεται καθόλου με την ιστόρηση. Ο Hayee λοιπόν διακρίνει διαφορετικές φάσεις ως προς την κατασκευή του ναού, οι οποίες μπορούν να καθοριστούν ως εξής:

1. Παλαιοχριστιανική εποχή: κατασκευή μιας βασιλικής με τρεις νάρθηκες και μια μεγάλη αψίδα. Αυτό το μνημείο καταστράφηκε μερικώς πριν το Χ αιώνα.
2. Χ αιώνας: Κατασκευή στην ανατολική πλευρά της παλαιοχριστιανικής βασιλικής, μιας βυζαντινής βασιλικής με τρεις νάρθηκες μαζί με ένα προθάλαμο στεγασμένων σε τριγωνικό στήριγμα σκεπής. Η παλαιοχριστιανική αψίδα διατηρήθηκε στο νέο οικοδόμημα. Κατά τη διάρκεια των επόμενων αιώνων ο προθάλαμος (πρόναος) και οι πλάγιοι νάρθηκες εγκαταλείφθηκαν και τα ανοίγματα επικοινωνίας με τον κεντρικό νάρθηκα (ναό) καλύφθηκαν.
3. XIV αιώνα: Κατασκευή τωρινού πρόναου.
4. Μεταβυζαντινή περίοδος: Κατασκευή στο εσωτερικό βυζαντινού νάρθηκα και των τριών θολωτών ναρθήκων. 

Το μνημείο λοιπόν που βλέπουμε σήμερα αποτελείται από 1) μια παλαιοχριστιανική αψίδα, 2) από ένα ναό που περιλαμβάνει από τη μια πλευρά τους τοίχους του κεντρικού νάρθηκα μιας βυζαντινής βασιλικής του Χ αιώνα και από την άλλη πλευρά, τις κολώνες και τις καμάρες τις μεταβυζαντινές και 3) ένα πρόναο (προθάλαμο) αναμφίβολα του XIV αιώνα. 

Ο Ναός είναι όλος ιστορημένος (αγιογραφημένος). Ως είναι οι αγιογραφίες μάλλον τοποθετούνται στον XIV αιώνα και παρόλο ότι έχουν υποστεί φθορές εξαιτίας του χρόνου και της απροσεξίας των πιστών είναι πολύ αξιόλογες και ίσως θα έπρεπε να ερευνηθούν διεξοδικώς. Αναφέρεται από τους κατοίκους (χωρίς να είναι τεκμηριωμένο) ότι ο ναός λειτούργησε και ως μονή και ακόμη ότι στα χρόνια της Τουρκοκρατίας λειτουργούσε μέσα στο ναό κρυφό σχολειό. Συνήθως ο μύθος και ο χρόνος περιβάλλει, ωραιοποιεί ή ασχημίζει τα μνημεία.

Ο Σπηλαιώδης ναός του Αγ. Ιωάννου του Προδρόμου

Στην περιφέρεια του χωριού Ζαραφώνα και δεξιά του δρόμου προς Αγριάνους ανηφορικό μονοπάτι οδηγεί στο σπηλαιώδη ναό του Αγ. Ιωάννου του Προδρόμου. Προφανώς αρχικά ήταν σπήλαιο διαστάσεων 5,45 χ 8,50 μ και ήταν ασκητήριο, το οποίο έχει μεταβληθεί σε ναό. Δεν ήταν το μόνο. Πολλά ασκητήρια στη Λακωνία, όπως και σε άλλα μέρη της Ελλάδας - τα οποία και μαρτυρούν την ακμή του ερημικού βίου - μεταβλήθηκαν περί τον 13ο αιώνα σε σπηλαιώδεις ναούς και στην πλειονότητα είναι αφιερωμένα στον Πρόδρομο - αυστηρό ασκητή -. Ίσως στη Λακωνία η ύπαρξη πολλών ασκητηρίων και μετέπειτα σε μετατροπή τους σε σπηλαιώδεις ναούς να οφείλεται και στο "Νίκωνα τον Μετανοείτε" (πολιούχο της Σπάρτης, ο οποίος μόνασε και εκοιμήθη στη Σπάρτη).

Στους τοίχους των σπηλαιωδών ναών εικονίζονται συνηθέστερα ολόσωμοι Άγιοι. Αρκετά σπήλαια έχουν διάκοσμο καλής τέχνης όπως στη Ζαραφώνα, στο Μυριάλη Ταϋγέτου, στα Πικουλιάνικα, στο Παρόρι αλλά και σε άλλα μέρη της Ελλάδας.

Οι τοιχογραφίες στον Αϊ-Γιαννάκη είναι έργο με αξιώσεις και ανάγονται- όπως έχει φανεί από συγκρίσεις με παρόμοιους ναούς- στην πρώτη εικοσαετία τους 14ου αιώνα.

Πύργος 

Πρόκειται για εντυπωσιακό και αξιόλογο δείγμα της μεσαιωνικής οχυρωματικής αρχιτεκτονικής που διατηρείται σε καλή κατάσταση και δεσπόζει στην ευρύτερη περιοχή μέσα σε ένα εύφορο πεδίο με καλλιεργήσιμες εκτάσεις και βοσκοτόπους. Η θέση του είναι κομβική καθώς ελέγχει το πέρασμα από το οροπέδιο του Γερακίου στην Τσακωνιά, ενώ παράλληλα έχει άμεση οπτική επαφή με το Γεράκι, τον Βρονταμά, την πεδιάδα του Έλους και τον μυχό του Λακωνικού κόλπου.Το σχήμα του είναι σχεδόν τραπέζιο και δείχνει ότι οι οχυρώσεις έχουν προσαρμοστεί στο εδαφικό ανάγλυφο μετά από μελετημένο σχεδιασμό. Ο οχυρωματικός περίβολος αποτελείται από πέντε τμήματα κατακόρυφων και σχεδόν ευθύγραμμων τειχών που συνδέονται με πύργους, τρεις στη δυτική πλευρά και δύο στην ανατολική, ορίζοντας μια έκταση περίπου 745 τμ.

Όσον αφορά στη χρονολόγηση του οχυρού, οι A. Bon και K. Andrews υποστήριξαν ότι δεν είναι φραγκικό και ότι ανάγεται με βεβαιότητα στην περίοδο μετά την ανακατάληψη της Λακωνίας από τους βυζαντινούς αποδίδοντάς το προφανώς σε μια ενιαία οικοδομική φάση. Η πρόσφατη έρευνα οδήγησε στη διάκριση τουλάχιστον δύο οικοδομικών φάσεων, ενώ παράλληλα απέδωσε επιγραφική μαρτυρία καθοριστική για τη χρονολόγηση του οχυρού στις αρχές του 15ου αιώνα. Στη δυτική εξωτερική πλευρά του πύργου εντοπίστηκε εγχάρακτο σταυροειδές συμπίλημα "Θ Δ Π" επάνω σε πωρόλιθο, το οποίο δείχνει ότι η κατασκευή του οχυρού συνδέεται με την προσπάθεια του δεσπότη Θεοδώρου Β΄ Παλαιολόγου (1407–1448) για ενίσχυση των οχυρώσεων του Δεσποτάτου μπροστά στην οθωμανική απειλή.

Βιβλιογραφία:

1. La Dormition-de-la Vierge de Zaraphona (Laconie) des Elements nouveaux από D. Hayez/stasbourg στο περιοδικό Byzantinische Zeitschrift -1987, σελ 360-367.
2. Α.Κ. Ορλάνδος: Ανατολίζουσαι Βασιλικαί Λακωνίας, Επ. Ετ. Βυζ. Σπουδών 4, 1927, σελ. 342-351.
3. Ευφρόσυνον αφιέρωμα στο Μανόλη Χατζηδάκη 1991, vc. 34.5 VI σελ. 136-139 από Ν. Δρανδάκη.
4. Ιστορία του Γερακίου, από Τάσο Αθ. Γριτσόπουλο, Αθήνα 1982
5. Οχυρωματική Αρχιτεκτονική στην Πελοπόννησο (5ος-15ος αιώνας), Νέα ιστορικά και αρχαιολογικά στοιχεία για το οχυρό της Ζαραφώνας, σελ 62-63 Νεκτάριος Ι. Σκάγκος.